Κόκκινη Εκκλησιά του Βελεντζικού
Ο Βασίλειος Κ. Ξανθόπουλος στο βιβλίο του “Ιστορικό της Ενορίας Διχομοιρίου Άρτας” γράφει: “Το μετόχι Κόκκινη Εκκλησιά κτίστηκε με ενέργεια και δαπάνη του Γεωργίου Κωστούλα το 1096 μ. Χ. και με τη βοήθεια των κατοίκων του χωριού Βελεντζικού”. Σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή, η οποία σώζεται μέχρι σήμερα, η εκκλησία κτίστηκε το 1615 μ. Χ. Το πιθανότερο είναι ότι ανακατασκευάστηκε τη χρονολογία αυτή.
Η ιστορία της Κόκκινης Εκκλησιάς συνδέεται με την ίδρυση της Ιεράς Μονής Ροβέλιστας. Κατά τον ΙΑ΄ αιώνα κάποιος ιερομόναχος, ονομαζόμενος Αμβρόσιος, ζήτησε από τον επίσκοπο Ραδοβιζίων την άδεια να ιδρύσει στην περιφέρεια κοινόβιο και εμόνασε στην Κόκκινη Εκκλησιά, φέροντας μαζί του τη θαυματουργό εικόνα της Θεοτόκου της Μονής Ροβέλιστας.
Η παράδοση θέλει να διαλέγει το ξάγναντο αυτό η ίδια η Παναγία, για να το ’χει υποπόδιό της και να κατοπτεύει από εκεί τις ατέλειωτες λοφοσειρές – ξεθυμάσματα των βουνών του Ραδοβυζίου που απλώνονται μπροστά της και με τη μπόλια της να σκεπάζει τα χωριά του Δήμου Ηρακλείας, τους ανθρώπους τους και το βιός τους.
Η προσωνυμία της προήλθε απ’ το λαϊκό ρήμα ροβολάω, που σημαίνει κατηφορίζω και έχει σχέση -πάντα σύμφωνα με την παραπάνω προφορική παράδοση- με την ίδρυση της μονής. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση, η εικόνα της Παναγίας “ροβόλαγε” απ’ το σημείο που υπέδειξε στον Αμβρόσιο ο επίσκοπος Βελεντζικού να γίνει ναός της, σε άλλο σημείο μακρινού δάσους. Εκεί τη βρήκε -κατά θαυματουργό πάλι τρόπο-ένας βοσκός, οδηγημένος απ’ το φως της που έλαμπε στην ίδια θέση κάθε νύχτα. Το θαύμα ερμηνεύτηκε ως επιθυμία της Παναγίας να κτισθεί ναός της στο σημείο όπου συνεχώς μετατοπιζόταν η εικόνα της. Έτσι ιδρύθηκε το μοναστήρι. Επειδή πιστεύεται ότι την εικόνα την έφερε απ’ τη Ρωσία ο Αμβρόσιος, οι ντόπιοι την ονόμαζαν και “Παναγία Μοσχοβίτισσα”.
Δεν είναι γνωστός ο χρόνος ίδρυσης του αρχικού μοναστηριού. Ο Σεραφείμ Ξενόπουλος αναφέρει το 10ο αιώνα.
